Basel, Universitätsbibliothek, O II 29
Creative Commons License

Aus: HAN. Verbundkatalog Handschriften - Archive - Nachlässe, 2016.

Handschriftentitel: Hincmarus Remensis: Sammelhandschrift mit Texten des Hinkmar von Reims
Entstehungsort: Oberrhein (Speyer oder Mainz?)
Entstehungszeit: 2. Hälfte 16. Jahrhundert
Frühere Signatur: Nr. 56
Beschreibstoff: Wasserzeichen ähnlich Briquet 1242, aber grösser, nachgewiesen zwischen 1566 und 1597.
Umfang: 1 Band (9 Stück, 134 Blätter)
Format: 32-32,5 x 22,5 cm
Seitennummerierung: Bleistiftfoliierung des 20. Jh. in der rechten oberen Ecke. Zahl der Blätter: Stück 1: 12 Bll.; Stück 2: 4 Bll.; Stück 3: 4 Bll., Stück 4: 12 Bll., Stück 5: 14 Bll., Stück 6: 16 Bll., Stück 7: 12 Bll., Stück 8: 20 Bll., Stück 9: 40 Bll.
Lagenstruktur: Die meisten Stücke sind auf ursprünglich lose, nicht geheftete Lagen geschrieben, Stück 7/8 und 9 bis 1938 steif broschiert. Die in verkehrter Ordnung broschierten Stücke 7 und 8 sind bei der Katalogisierung (1938) auseinandergenommen und richtig eingeordnet worden.
Seiteneinrichtung: Schriftraum: Stück 1-8: 22 x 11-11,5 cm, Stück 9: 23 x 16-17 cm, ungespalten, 31-36 Zeilen.
Schrift und Hände: Verschiedene Hände des 16. Jahrhunderts (1550-1600).
  • Hand 1: Überschriften zu Stück 1-8 (teilweise auch noch Adresse und Textanfang, Perels S. 42) und vielleicht Bl. 1r von Stück 2 (nach Perels zudem gelegentliche Ergänzungen im Text);
  • Hand 2: Stück 1 und 3 (bei Perels Hand 3);
  • Hand 3: Stück 2 (ausser Bl. 1r) und Stück 4-8 (bei Perels Hand 2; nach Perels ev. weitere Hände in Stück 4-8, jedoch schwierig zu differenzieren);
  • Hand 4: Stück 9. Alles Kanzleischriften. Nach Perels zudem vereinzelte Randbemerkungen zu Stück 5 und 7/7a von nicht genau bestimmbarer Gelehrtenhand (vgl. Perels 1939, S. 42-44).
Einband: Ca. 1920 (?) in grauen Pappdeckelumschlag mit Rücken aus roher Leinwand und Bindbändern gelegt (nicht erhalten); 2011 in Konservierungseinband neu gebunden.
Hauptsprache: Lateinisch
Inhaltsangabe:
In der Basler Handschrift liegen für mehrere Schriften des Erzbischofs Hinkmar von Reims die einzigen handschriftlichen Textzeugen vor, so z.B. für den verfassungsgeschichtlich wichtigen Traktat “De ordine palatii” von 882. Neben der Überlieferung dieser Schriften durch die Basler Handschrift ist lediglich eine heute verlorene Handschrift der Speyrer Dombibliothek bezeugt, nach der Johannes Busaeus die Stücke 1602 gedruckt hat. Zwischen der verlorenen Speyrer und der Basler Handschrift ist (entgegen Perels, 1939) ein enger Zusammenhang zu vermuten (vgl. Hartmann, 2008).
  • 1. 1r-11v Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Ad proceres regni pro institutione Carolomanni regis et de ordine palatii (ex Adalardo) >Admonitio Hincmari Remorum archiepiscopi ad episcopos et ad regem Karolomannum per capitula<. Hincmarus episcopus ac plebis dei famulus. Pro aetatis et sacri ordinis antiquitate, posteriores tempore boni et sapientes viri, rogatis …–… postea reprobari meruit propter elationem tumoris.
    Perels Nr. c, Schroers Reg. 571
    • Migne, Patrologia Latina, Bd. 125, Sp. 993-1008; Hincmarus, De ordine palatii, trad. et annoté par Maurice Prou, Paris 1885; Hincmarus, De ordine palatii, ed. Viktor Krause, Hannov. et Lips. 1894; Hincmarus episcopus Remenensis, De ordine palatii, ed. Thomas Gross und Rudolf Schieffer, 1980 (MGH Fontes iuris 3) 1980
    • Vgl. Max Manitius, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters I (1911), S. 353; Jakob Schmidt, Hinkmars "De ordine palatii" und seine Quellen, 1962.
  • 1. 12r-v leer
  • 2. 1r-4v Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Ad Ludovicum Balbum regem novi regis instructio ad rectam regni administrationem >Epistola Hincmari Remorum archiepiscopi ad Hludevicum filium Karoli regis de diversis rebus<. [Am Rand: Ecclesie ac regni utilitatibus] Cap. I. Domino Hludovico regi glorioso sit semper solus et vita. Dominatio vestra mihi mandavit ut ad vos festinarem venire …–… et consilio et auxilio in vestro obsequio fideliter laborabo.
    Schroers Reg. 417, Perels Nr. a
    • Migne, PL 125, Sp. 983-990
    • Vgl. Manitius (1911), S. 353.
  • 3. 1r-3r Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Ad Carolum III. imperatorem ut Ludovici Balbi sobrini sui filiis regibus idoneos educatores et consiliarios constituat >Admonitio Hincmari Remorum archiepiscopi ad Carolum imperatorem, filium Hludovici regis de Baioaria<. Domino Karolo imperatori glorioso Hincmarus episcopus ac plebis dei famulus praesentem et futuram optat prosperitatem et gloriam. Audiens laudabilis vestrae fidei benignitatem erga filios sobrini vestri Hludovici …–… quantam de tantorum salute, ac profectu remunerationem apud deum habebitis.
    Schroers Reg. 495, Perels Nr. b
    • Migne, PL 125, Sp. 989-994.
  • 3. 3v-4v leer
  • 4. 1r-12v Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Epistola [XXXII.] ad Johannem papam Caroli II. imperatoris nomine De iudiciis et appellationibus episcoporum et presbyterorum >Epistola Caroli imperatoris ad papam Joannem qualiter de presbyteris ex criminibus diffamatis iudicaretur prius in Galliis et post in Transalpinis regionibus propter seditiones et bella frequentia progenitorum nostrorum temporibus sacrarum legum ac regularum notitiam et observationem plene caperent per cap. IX<. Sanctissimo ac reverendissimo patri Johanni summo pontifici et universali papae. Karolus dei gratia imperator Augustus et spiritalis filius vester. Antequam provintiae Transalpinae propter seditiones et bella …–… quid etiam lex Iustiniana decernat, vestrum sapientiam latere non potest. Deo gratias.
    Schroers Reg. 420, Perels Nr. g
    • Migne, PL 126, Sp. 230-244.
  • 5. 1r-13v Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Epistola [XXX.] ad episcopos De iure metropolitanorum cum de Ansegisi primatu ageretur, cap. 1-27 >Responsio domini Hincmari de capitulis quae ad episcopos regni Francarum transmisit papa Johannes de privilegiis sedium per cap. VII<. Domini et sanctissimi ac reverendissimi patris nostri apostolici papae Johannis decreta ex sacris canonibus promulgata …–… quae per sacros canones et decreta sedis Romanae pontificum unicuique sunt metropolitano collata.
    Schluss mit Mignes Kap. 27 (= Sp. 204). Unteres Drittel leer. Mignes Kap. 28-35 fehlen hier, sie folgen als Nr. 7. Schroers Reg. 378 Anfang, Perels Nr. e1
    • Vgl. Migne, PL 126, Sp. 189-210 (hier Sp. 189-204).
  • 5. 14r-v leer
  • 6. 1r-15r Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: De presbyteris criminosis, de quibus approbatio non est >De presbyteris criminosis quid sit agendum de quibus approbatio non est, unde interrogatum fuit Eugenio et Leoni quarto tempore Karoli Imperatoris per capitula 14<. Cap. 1. Quid de presbyteris criminosis, de quibus approbatio non est agendum sit, in libro primo capitulorum domini Caroli imperatoris Augusti cap. XXX scriptum est …–… et quasi ad casam dei tradere, nisi ad ecclesiam, cuius proprie esse debent.
    Untere Hälfte leer. Schroers Reg. 407, Perels Nr. f
    • Migne, PL 125, Sp. 1093-1110.
  • 15v-16v leer
  • 7. 1r-5v Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Epistola [XXX.] ad episcopus de iure metropolitanorum, cum de Ansegisi primatu ageretur, cap. 28-35 >De synodis tenendis per auctoritatem apostolicorum imperatorum et regum<. Haec tantum propter vitandam prolixitatem, quia hinc sufficienter …–… non mediocre periculum est qui cum debeant parere despiciunt.
    Vgl. oben Nr. 5. Schroers Reg. 387 Fortsetzung und Schluss, Perels Nr. e2.
  • 7a. 5v-10r Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Collectio ex sententiis patrum contra haereticos >Collectio domini Hincmari ex sententiis patrum contra haereticos, qui sibi Catharus id est mundos nomen imposuerunt et de privilegiis multarum sedium<. Scriptum est in libro sexto historiae ecclesiasticae, quam s. papa Gelasius inter recipiendos libros adscribit, haec Dionysii epistola, ad novatum scismaticum, a quo novatiani vocati sunt Dionysius novato fratri S. Si invitus, ut ais, in hoc venisti …–… vices enim nostras ita tuae credimus charitati ut in partum sis uocatus sollicitudinis, non in plenitudinem potestatis.
    Bei Migne nicht gefunden; Perels Anhang.
  • 7a. 10v Folgt der Anfang der Nr. 8, dieser ist aber durchkreuzt. Er erstreckte sich bis “nihil etiam in sacerdote tam//”.
  • 7a. 11r-12v leer
  • 8. 1r-19r Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: Ad episcopos et proceres provinciae Rhemenensis de fide Carolo regi servanda cum Ludovicus iterum Caroli fratris sui regnum impeteret anno 875 >Commonitio et exhortatio Hincmari ad episcopos ac totius regni primores ut fidem intemeratam seniori suo Karolo servare deberent, quando Romam perrexit<. Hincmarus episcopus, ac plebis dei famulus dilectis fratribus et venerabilibus episcopis, remorum dioceseos. De communi anxietate nostra, de qua exiguitatem meam dilectio vestra consuluit …–… dicamus et ore domino: Exultaverunt filiae Judae id est confessionis humillimae in omnibus iudiciis tuis domine. Amen.
    Rest des Blattes leer. Schroers Reg. 358, Perels Nr. d
    • Migne, PL 125, Sp. 961-984.
  • 8. 20r-v leer
  • 9. 1r-40r Hincmarus archiepiscopus Rhemensis: De cavendis vitiis et virtutibus exercendis, ad Carolum Calvum regem >Incpit epistola Hencmari Remensis episcopi ad Karolum Magnum imperatorem. Domino Karolo regi glorioso Hincmarus nomine<. Non merito remorum episcopus ac plebis dei famulus. Mitto vobis sicut iussistis epistolam beati Gregorii ad ragaredum regem Wisigothorum [4v Schluss der Vorrede] ad uerba epistolę scribenda quam vobis mitti iussistis, nobis est transeundum.
    • >Gregorius regaredo regi Wisigothorum. Explere verbis excelle[n]tissime fili non valeo<. … [6r etwas unterhalb der Mitte hört der Brief des Gregorius auf] et post multa annorum curricula gaudia ęterna concedat [und schliesst ohne Zwischenraum der Brief Hinkmars an König Karl an] et de misericordiae operibus unde inter cetera …–… per sancti spiritus organum infundat cordibus vestris, qui cum coęterno patre suo in unitate eiusdim [!] spiritus sancti vivit et regnat deus, per omnia secula seculorum. Amen.
      6r fehlen die letzten beiden Absätze Mignes (PL 77, 1056), wie dies auch in anderen Handschriften der Fall ist. Schroers Reg. 251, Perels Nr. h
    • Migne, PL 125, Sp. 857-930 und 77, Sp. 1052-1055; Manitius (1911), S. 351f.
  • 40v leer
Provenienz der Handschrift: Aus dem Museum des Remigius Fäsch. Im eigenhändigen Katalog von Fäsch Bl. 156r mit genauer Angabe der neun den Inhalt bildenden Stücke aufgeführt; im Huberschen Verzeichnis der Fäschischen Handschriften als Nr. 56 der "Libri in fol.": "Varia ecclesiastica ex aevo Caroli Magni et fil. rec. manu descripta. Chart. fol." (so auch bei Hänel S. 656a).
Bibliograph. Nachweise
  • Binz, Gustav. - Unpublizierte Beschreibung, 8.1.1938
Literatur
  • Busaeus, Johannes (Hg.). - Hincmari Rhemenensis Archiepiscopi Epistolae. - Moguntia 1602
  • Schroers, Heinrich. - Hinkmar, Erzbischof von Reims. Sein Leben und seine Schriften. - Freiburg, 1884, Reg. 541, 417, 495, 420, 387 I, 407, 387 II, 358, 251
  • Lehmann, Paul. - Die Mittelalterliche Dombibliothek zu Speyer (Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, phil.-hist. Abteilung, Heft 4). - 1934, S. 36
  • Perels, Ernst. - Die Baseler Hinkmar-Handschrift. In: Zeitschrift für Schweizerische Geschichte, 19 (1939), S. 38-53
  • Devisse, Jean. - Hincmar, archevêque de Reims. - 845-882, 1-3 (Travaux d'histoire éthico-politique 29, 1975/1976)
  • Schieffer, Rudolf. - Hinkmar von Reims (TRE 15, 1985). - S. 355-360
  • Hinkmar von Reims. - De cavendis vitiis , hrsg. v. D. Nachtmann (MGH Quellen zur Geistesgesch. des MAs, 16). - München, 1998, S. 43, 68
  • Hinkmar von Reims. - De presbyteris criminosis. Ein Memorandum Erzbischof Hinkmars von Reims über straffällige Kleriker. - Ed. Gerhard Schmitz (MGH Studien und Texte 34). - 2004, S. 2 mit Anm. 5 und S. 65
  • Hartmann, Martina. - Collectio contra haereticos et de privilegiis multarum sedium : ein bislang übersehenes Werk Hinkmars von Reims in der Centurien-Handschrift ÖB Basel O II 29. - In: Catalogus und Centurien : interdisziplinäre Studien zu Matthias Flacius und den Magdeburger Centurien / hrsg. von Arno Mentzel-Reuters und Martina Hartmann. - Tübingen : Mohr Siebeck, 2008 (Spätmittelalter, Humanismus, Reformation ; 45). - S. 211-231
  • Karl der Grosse - Charlemagne : [Macht, Kunst, Schätze] / im Auftrag der Stadt Aachen hrsg. von Frank Pohle ... [et al.]. - Dresden : Sandstein Verlag, 2014. Bd. Essays, S. 257 (Abb.); Bd. Katalog, S. 195f. Nr. 224
Online