Per questo manoscritto sono disponibili le seguenti descrizioni

  • Schönherr Alfons, Die mittelalterlichen Handschriften der Zentralbibliothek Solothurn, Solothurn, 1964, S. 129-134.
    (Descrizione standard, attualmente visualizzato)
  • Katalog der datierten Handschriften in der Schweiz in lateinischer Schrift vom Anfang des Mittelalters bis 1550, Bd. III: Die Handschriften der Bibliotheken St. Gallen-Zürich, bearbeitet von Beat Matthias von Scarpatetti, Dietikon-Zürich 1991, S. 139, Nr. 384.
    Mostra la descrizione aggiuntiva
Mariastein, Benediktinerkloster, Cod. S I 177
Creative Commons License

Schönherr Alfons, Die mittelalterlichen Handschriften der Zentralbiobliothek Solothurn, Solothurn 1964, S. 129-134.

Titolo del codice: Florilegium sacrum et profanum
Datazione: 15. Jahrh. (I: nach Mitte; II: 1465/66)
Supporto materiale: Pap. Wasserzeichen: (I) 1. (nur Ir. IIr) Ochsenkopf mit Stab und Stern = Briquet 15108; 2. (Bl. 1-45) Gotisches-p mit Kreuzblume (ähnlich etwa Briquet 8601), vgl. auch S 414; 3. (Bl. 46-200) Gotisches-p mit Kreuzblume (ähnlich etwa Briquet 8608) = identisch in SI 209; (II) Dreiberg mit Stab (ähnlich Briquet II 687, aus Padua).
Dimensioni: 243 Bl. + III. Zwei Hauptteile (I: 1-198, II: 202-243);
Formato: 29,5/21,2 cm.
Numerazione delle pagine: Moderne Bleistiftpaginierung unvollständig; bei der Katalogisierung vollständig durchfoliiert. Unbeschrieben: (43r-45v) (56r-v) (57v) (71v) (199r-201v) und (243v).
Composizione dei fascicoli: Quinternen und Sexternen (I mit Reklamanten und, größtenteils abgeschnittener, arabischer Blattzählung).
Condizione: Blattverluste: I (leer) nach 42.
Disposizione della pagina: Schriftrahmen (in II auch Zeilen) mit Blei gezogen.
Tipo di scrittura e mani:
  • der 1. Teil in runder gotischer Minuskel, humanistisch beeinflußt (gothico-humanistica) von zwei anonymen Händen;
  • der 2. Teil in gothico-antiqua (sogenannte ,manus velox') vom Basler Augustiner-Eremiten Matthias Glaser aus Breisach geschrieben; siehe die Schreibervermerke: (237v) Et sic est finis per me fratrem Mathiam Glaser de Basilea, tunc temporis cursorem in Padua, anno domini 1465 in vigilia Thome apostoli (= 20. Dezember) etcetera und (243r) Scriptum per me fratrem Mathyam Glaser de Brisaco, tunc temporis cursorem in nostro conventu ac studio Paduano ordinis fratrum Heremitarum sancti Augustini, anno 1466 in octava sancti Johannis ewangeliste (= 3. Januar). Über diesen aus Breisach stammenden und dem Basler Konvent affiliierten Augustiner-Eremiten siehe den Eintrag Basel UB, cod. AN IV 13 (XV/2), f. 213r wonach ,Frater Matthias Glaser' am 28. August 1463 eine vom Basler Lektor und Prior Heinrich Riedmüller aus Liestal (†1478) verfaßte Augustinus-Predigt ,in conventu Basiliensi coram universitate' gehalten hat (vgl. Zumkeller, Manuskripte 526, Abschnitt 8) sowie in den Abschriften aus den Generalregistern des Augustinerordens München SB, cod. lat. 8423 (XVIII) 422 zum 20. November 1465: ,Licentiam dedimus fratri [Matthiae] Glacer cursori, quod possit lectorari Paduae sub regente occurrente post festum Epiphaniae proxime futurum'.
Decorazione: Rote kalligraphische Initialen, z.T. mit sepiabrauner Filigranornamentik ausgeschmückt; rote Titel und Schlußvermerke, Anfangsbuchstaben der Sätze gerötelt (ausgenommen 166-198). Hauptinitiale T (Ir) als Groteske in lavierter, weiß übertönter Federzeichnung mit großer Winkelleiste (Stab mit Domblattranke und Vögeln), durch Papierschaden unvollständig.
Aggiunte: Zwei Eintragungen aus Hand saec. XVI/XVII: 1. (57r) Nutre vous filles quanes culz / neu faictes poinct de reffus / Car si vous vives longuement / Du cul prandres les battement / (signiert) J. Bourreleret, manu propria; 2. (141r) Inclita verventi (sie ms.) vivat burgundia fama / Atque canis galli stercus in terra cadat / (signiert) Meffang (?).
Legatura: Brauner Kalblederband über Holz (restauriert 1950), Kanten leicht abgerundet. Beide Deckelflächen (Vorderdeckel vollständig erneuert) durch Blindlinien-Diagonalmuster aufgeteilt; in den Rautenfeldern Blinddruckstempel (vierblättrige Blüte): Arbeit einer auch anderweitig bekannten Basler Werkstatt. Vier Doppelbünde; blau-weiß (spitzwinklig) umstochenes Kapital. Im Rückspiegel von Hand saec. XV/2 (= Haupthand I) Textstelle aus einer frühmittelalterlichen ,Rota universi mundi' (in Anlehnung etwa an die Weltkarte Isidors von Sevilla) Tres partes terre habitabiles: Asia, affrica, europa (Beisatz getilgt); ohne Zeichnung. Zwei vom Rückdeckel ausgehende Schließbänder mit Klausuren (vollständig erneuert). Auf dem Rückdeckel die für die Pultbibliothek der Basler Augustiner charakteristische Titeletikette (Pergament; stark beschädigt, daher bei der Einbandrestaurierung abgelöst und seither getrennt verwahrt) saec. XV/2 mit sechszeiliger summarischer Inhaltsangabe des Codex (in großer gotischer Textur): Passio Christi · Bonaventura: De modo preparandi / se ad celebrandam missam · De triplici genere dicendi / Orationes ad senatum atheniensem · Buccolica / Virgili · Lelius de amicicia · Idem de senectute / Sallustius de bello Catilinario et bello Jugur / tino · De turcis oratio enee Silvij · Etcetera.
Provenienza del manoscritto: Aus dem Kloster der Augustiner-Eremiten in Basel.
Unità codicologica: I
Titolo del codice: De theologia et re litteraria sylloge.
Datazione: 15. Jahrh. nach Mitte;
Contenuto:
  • 1. [Anonymus Erfordiensis]: Passio Domini secundum IV evangelistas seu Sermo in die Parasceves. Vgl. den präzisen Hinweis auf eine in Erfurt befolgte liturgische Praxis (5r: quod in nonnullis ecclesiis, ut hic Erdfurdie, tempore quadragesimali ad septem horas canonicas dierum ferialium leguntur predicti xv psalmi … ). Zur chronologischen und doktrinären Orientierung des vorliegenden Passionstraktates siehe die Stelle im Epilog (37v: Pro quo sciendum, quod secundum magistrum Heynricum de Hassia triplex est crux … ), wobei hier wohl Heynricum de Hassia junior, O. Cart., gemeint sein dürfte.
    • (Bl. 1r-v) [Prologus]. Tota die exprobrabant michi inimici mei, Ps. cx [recte: cj, ix]. Karissimi. Beatissimus gentium apostolus Paulus singulariter nos hortatur, ut Christi passionem recogitemus Hic vero dies totus in passionis institutus est, quia hodie anniversarius est illius diei, que tota in Christi passione deducta fuit oracionem dominicam una cum salutacione angelica offeramus dicentes: Pater noster; Ave Maria etcetera;
    • (1v-37v) Tota die exprobrabant michi inimici mei. Primum declarandum ad presens fuit causalitas scilicet passionis illate, que ut dicebatur …–… gustando Christi potum, quem hodie bibit. Tunc indubie passionis nunc declarate percipiemus fructum in vita eterna. Quod nobis prestare dignetur ipse dominus noster Ihesus Christus crucifixus. Amen. Daran: Laus Deo crucifixo.
  • 2. [S.] Bonaventura: De praeparatione ad Missam. Druck: S. Bonaventurae Opera omnia 8 (1898) 99-106. Zur hsl. Überlieferung ebd. LI-LVII (ohne die beiden Solodorenses). Vgl. auch S I 213, f. 138v (mit Varianten). Zweifel an der Autorschaft des Doctor Seraphicus (zugunsten des Augustiner-Eremiten Bonaventura de Peraga) bei Franz, Messe 462-463.
    • (38r) mit der Überschrift >Incipit tractatus brevis domini Boneventure divino (sic cod.) se preparandi ad celebrandum missam; (ebd.) Sequitur primo prologus.< Ad honorem gloriose ac individue Trinitatis et excellentissimi sacramenti, scilicet corporis et sanguinis preciosi Ihesu Christi, describam tibi formam per quam singula per se; (ebd.) Capitulum primum. Et primo vide quam fidem debes habere …–… [cap. 4] tua virtute sed auxilio gracie eius. Quod ipse nobis prestare dignetur. Amen.
  • 3. De triplici genere dicendi (so nach der Titeletikette saec. xv). Zur Entstehungsheimat dieses Traktats vgl. besonders den Kilian von Bibra (geboren um 1424) gewidmeten Abschnitt (48r-50r): Ego vero igitur Kilianum de Bibra adolescentem nobilissimum summis laudibus usque ad astra efferam Franconie regionis In eo tarnen sibi Kilianus noster preferri meretur, quia preter illa nobilitate generis, maiorum magnificis gestis clarissimus (videtur / gleichzeitig getilgt) redditur. Kilian von Bibra studiert jus canonicum in Padua, vgl. C. Zonta – J. Brotto, Acta graduum academicorum Gymnasii Patavini (1922) 440 n. 2297; wird doctor juris canonici unter Jacobus de Zocchis am 1 . Dezember 1450 (a. a. O. 471 n. 2466).
    • 1 (46r-47v) De genere dicendi deliberatorio. Si quid rethorice dicere volumus atque auditoribus nostris ita ostendere, ut facile intelligemus, quid nobis hoc tempore sit faciendum;
    • 2 (47v-50v) Sequitur canon generis demonstrativi. Laus est oracio demonstrans, que cuique insint bona ut hic repente poeta prodirem;
    • 3a (50v-52r) Canon de genere iudiciali. Communis locus est amplificare, cum alicui inesse dicimus bona vel mala;
    • 3b (52r-53v) Alius canon in genere iudiciali. Improbacio est dissuasio alicuius proposite rei. Oportet autem improbantes ne in poetas diutius invehens omnino eis bellum indixisse videar.
  • 4. [Petri Marcello: orationes sub nomine Aeschinis, Demadis Demosthenisque editae] hg. R. Sabbadini, Antonio da Romagno e Pietro da Marcello: Nuovo archivio veneto 99 (1915) 241-244; über Autor, Text und Überlieferung siehe ebd. 216-224.244-246. Bei H. Baron, Leonardo Bruni Aretino (Leipzig 1930) 178-179 noch als Übersetzung aus dem Griechischen bezeichnet.
    • 1 (54r) >Oratio apud senatum Atheniensem de recipiendo vel non recipiendo Alexandra. Eschines.< Reminiscor Athenienses Alexandrum hac nostra in urbe;
    • 2 (ebd.) >Demas.< Admirans vehementer admiror;
    • 3 (54r-v) >Demosthenes.< Apud vos inquisicione;
    • 4 (54v-55r) Oratio Demosthenis ad Alexandrum Magnum. Nihil habes Alexander vel virtute tua (al. Nil habet Alexander vel fortuna tua) …–… cum hec feceris, consecuturus es = Pseudo-Callisthenes 2, 2-5: hg. C. Müller (Paris 1877) 55-59. Editio princeps: Köln, um 1472; vgl. E. Voullième, Der Buchdruck Kölns bis zum Ende des 15.Jahrhunderts (1903) 468.
  • 5. (55v). >Epistola Enee Silvii [Piccolomini] poete de certo precepto bene vivendi.< Eneas poeta Johanni Peregallo, scriptori apostolico, salutem plurimam dicit. Rem longe maiorem quam possim prestare Ego quod brevius dicerem, non habui. Vale et me quantum id reciprocum est, ama.
  • 6. (58r-71r). >P. Virgilij Maronis Bucolica.< Ecloga I-X. Daran (ohne Datierung): >P. Virgilij Maronis carmen bucolicum in qua Theocritum vicit, finit foeliciter.<
  • 7. M. Tullius Cicero
    • 1 (72r-87v) [Laelius seu] de amicitia. Am Ende: >M. Tullij Ciceronis liber de amicitia pridie ydus octobres (= 14. Oktober) finit foeliciter.< Jahresangabe fehlt.
    • 2 (88r-192v) >M. Tullij Ciceronis Cato maior de senectute incipit.< Am Ende: >M. Tullij Cicernnis liber de senectute xiiij kalendas novembris (= 19. Oktober) finit foeliciter.< Jahresangabe fehlt.
  • 8. C. Sallustius Crispus
    • 1 (103r-123r) >G. Salustij Crispi bellum Catilinarium [seu de Catilinae coniuratione] incipit.< Am Ende: >G. Salustij Crispi bellum Cathilinarium xj kalendas novembres (= 22. Oktober) finit foeliciter.< Jahresangabe fehlt.
    • 2 (123r-162v) >Eiusdemque bellum incipit Jugurtinum.< Hier in der vollständigen Fassung, d. h. ohne die Lücke Jug. 103,2 bis 112,3; der vorliegende Text gehört daher zur Familie der codices integri. Daran [Distichon de morte Jugurthae]: Si cupis ignotum Jugurte discere loetum / Tarpeia rupe pulsus ad yma cadit (ICL 17 684). Dieses Distichon mit Varianten auch in der editio princeps von 1470 = Hain 14 197. Vgl. R. Sabbadini, Spogli ambrosiani latini: Studi italiani di filologia classica 11 (1903) 304-305. Abschließend: >G. Salustij Crispi bellum Jugurtinum pridie ydus novembres (= 12. November) absolutem est.< Jahresangabe fehlt.
  • 9. Ausgewählte Texte zum Türkenkrieg. Zur Sache vgl. G. Voigt, Enea Silvio de' Piccolomini und sein Zeitalter 2 (1862) 89-148.
    • 1 (163r-165v). Fridericus III imperator: Epistula [de modo procedendi contra Turcas] (Wiener Neustadt, 9. Januar 1454). Fridericus, divina favente clementia Karolo Dei gratia regi Francorum, fratri nostro carissimo Quantum dedecoris quantumque detrimenti …–… Iniquus Maumethus mature suorum scelerum penas luat.
    • 2 (166r-170r). Pius Papa II: Litterae [encyclicae] de Turcis (Rom, 13. Oktober 1458). Pius episcopus, servus servorum Dei Vocavit nos pius et misericors Deus …–… et christiani populi salute quieteque consulamus.
    • 3 (170r-181v). Aeneas [Sylvius Piccolomini]: Oratio ad principes imperii. Collacio domini Enee episcopi, cesarei oratoris, facta in dieta Franckfordensi celebrata in festo Michaelis anno domini millesimo quadringentesimo quinquagesimoquarto ( = 29. September 1454), qui ex post (corrige / episcopo) lviij (= 1458) factus est papa Pius secundus. Constantinopolitana clades …–… si hoc bellum pro divino honore atque amore suscipietis. Finit.
      Ediert z.B. Aeneae Sylvii Opera omnia. Basel (1551) 678-689 (mit anderem Datum).
    • 4 (182r-198v). [Aeneas Sylvius: Epistula ad Fridericum III imperatorem de clade Constantinopolitana]. Supervacuum puto, dive imperator, Constantinopolitane subversionis miseram sortem amplius recensere …–… Dirigente te in singulis ipso domino nostro Ihesu Christo seculorum. Amen. Finit.
Unità codicologica: II
Titolo del codice: Scripta rhetorica
Datazione: 1465/66
Contenuto:
  • 1. Stephanus Fieschi: [Synonyma seu Variationes sententiarum]. Vgl. die Drucke Hain 7136-7154 und mehrere andere.
    • 1 (202r) [Prologus]. Steffanus Flischus de Soncino (cod. Doncino) juveni peritissimo Johanni Meliorancia, ornatissimo civi Vincentino, cancellario Paduano plurimam salutem dicit. Cum superiora verbornm sinonima tibi breviter absolvissem alius imitacionis verborum et sentenciarum libellus subsequetur;
    • 2 (ebd.) [pars prima seu de modo exordiendi]. Quoniam, mi studiosissime Johannes, quociens a nobis dicendum est Tibi aliquas exordiendi raciones descripsi, quibus intercedentibus (hier auch mit den entsprechenden deutschen Redewendungen) Got der sig vns genedig: Deus nos adiuvet; Deus sit nobis adiutor …–… (231r) [pars sexta seu de conclusionibus] si litteras tam celeriter extruserim, et cetera. Valebis igitur feliciter, mi Johannes, et me Steffanum Flischum Soncinensem tuum ut semper fecisti, plurimum adamabis vehementer exopto. Deo gracias.
  • 2. (231v-232r). [Formulae epistulares ad rhetorices praecepta accomodatae]. Quitquit poterit reverencie et honoris; Seipsum cum recommendacione Valete et amici vestri valeant et doleant inimici; Valete in Christo; et cetera.
  • 3. (232r-233r). Drei Briefe des Augustiner-Eremiten Matthias Glaser an seine Ordensoberen in Basel
    • 1 Plurima recommendacione premissa, et cetera. Reverende pater, tanta equidem est mea erga vestram humanitatem spes atque fiduciaGlaser ersucht um Vergünstigungen durch den Bischof von Basel oder Straßburg und um Geldmittel für seinen Aufenthalt in Padua (undatiert, aus Padua, dem Zusammenhang nach im Dezember 1465 geschrieben);
    • 2 (M)eipsum cum plurima recommendacione et cetera Persuasi michi pro maxima vestre paternitatis erga Hinc cum Padoue studiorum causa degam … Glaser ersucht um Promotorialschreiben und Empfehlung an den Papst (undatiert, gleichzeitig mit dem vorhergehenden);
    • 3. (H)umili recommendacione premissa Eg(g)regie domine, Amplissima vestra in me humanitas ac benivolencia postquam Paduam studiorum causa hospes advenerim (Glaser ersucht um Bücher und Geldmittel) Valete rursus et me patri recommendate. Ex Padua, et cetera (undatiert, dem Zusammenhang nach Ende Dezember 1465 geschrieben).
  • 4. Laurentius de Aquileja: Summa dictaminis. Vgl. auch Bern BB, cod. 166 (XIV), f. 2r-13r (,summa dictaminis breviter et artificiose composita per magistrum Laurentium de Aquilegia').
    • (233r) [Prologus]. (N)oviciorum studia januam sibi concupiscencium aperiri dictatorie facultatis circa stilum, quem Romana servat curia, debent assidua meditacione versari cum illa sit erudicio rudium et perfectio perfectorum Suscipientes itaque hoc opusculum exoro, ut corrigendo et emendando minus bene dicta aut insufficienter tradita, pietatem et gratiam minime deserant, quarum iusticia noscitur esse mater.
      Die Anfangsworte (,Noviciorum-perfectorum') dieses Prologs identisch mit dem Anfang der Einleitung zur strukturell gänzlich verschiedenen und wesentlich längeren Summa dictaminis des Richardus de Pofis, vgl. cod. Bern. 166, f. 28r-115v (,summa dictaminis magistri Riccardi de Pophis'); siehe auch SBM 1892,3, 505 und E. Batzer, Zur Kenntnis der Formularsammlung des Richard von Pofi = Heidelberger Abhandlungen zur mittleren und neueren Geschichte 28 (1910) 2-3; im Bernensis fehlt die Plus-Variante des Prologs (,hoc opusculum - insufficienter tradita');
    • (233r-237v) Primo sequitur quid sit dictamen et epistula. Est ergo dictamen digna verborum composicio et artificiosa congeries cum pondere sentenciarum et ordine dictionum …–… ad epistularum prestanciam satis plenarie dinoscitur esse dictum. Et cetera. Mit Subskription und Datierung.
    • Folgt: (238r-239r) [Tabula] mit Stilmustern. Introitus ad narrandum hec et (alia/gleichzeitig getilgt) hijs similia. Summa pontifici …–… Ad concludendum ampliora nostre gracie munimina reportabis.
  • 5. (239r-243r). Laurentius [de Aquileja]: De modo componendi epistulas. Incipit tractatus magistri Laurentii (cod. M. laure) de varijs modis componendi epistulam. Derselbe Text auch Bern BB, cod. 166, f. 13r-21v (mit geringen Lesevarianten).
    • Sciendum quod narracio potest incipere per omnes partes oracionis …–… diminucionem rei recipiat vel defectum, ymo gratissimum recipiat pocius incrementum. Et cetera. Explicit tractatulus de modo componendi epistulas et oraciones. Mit Subskription und Datierung.
  • Gleichzeitige Inhaltsangabe:
    • a). (IIr) Infra notata continentur in hoc volumine: / Passio Christi / Tractatus boneventure de preparacione ad missam / De triplici genere dicendi / Oraciuncule quedam et epistule / Bucolica virgilij / Tullius de amicitia / Idem de senectute / Salustij in catalinario (sie cod.) / Idem de bello jugurtino / Epistule Fridrici imperatoris et Pij pape in materia turci / Oracio Enee silvij ad electores sacri imperij, et cetera
    • b). (im hinteren Buchspiegel) dasselbe unvollendete Verzeichnis aus gleicher Hand, am Schluß noch Variaciones sentenciarum cuiusdam magni poete, et cetera.