Einsiedeln, Stiftsbibliothek, Codex 689(1200)
Creative Commons License

P. Odo Lang OSB, Katalog der Handschriften in der Stiftsbibliothek Einsiedeln, Zweiter Teil, Codices 501-1318, Basel 2009, S. 250-253.

Handschriftentitel: Tractatus de musica
Entstehungsort: Italien (Padua?)
Entstehungszeit: 15. Jahrhundert
Beschreibstoff: Pergamenthandschrift. Feines, gut geglättetes Pergament.
Umfang: A + [10] + 104 (richtig 86) + Z Blätter.
Format: 145 x 110 mm.
Seitennummerierung: Alte Foliierung mit römischen Zahlen abwechselnd rot und blau I-CIIII (richtig 86 Blätter, es fehlen Bl. 57-74, also wohl 3 III, ebenso fehlt der Schluss, Bl. 105-[116]). Vorne und hinten je ein Bogen Vorsatzpapier (das 1. bzw. letzte Blatt auf den VD bzw. RD geklebt).
Lagenstruktur: Unbezeichnete Lagen: [II, III], IV, 2 II, 3 IV, II, 2 III, 3 IV, III. Wortreklamanten z.T. unten in der Mitte der letzten Seite.
Seiteneinrichtung: Schriftraum: 88 x 67 mm. Einrichtung durch Seitenlinien mit Bleistift. Einspaltig zu 28 Zeilen.
Schrift und Hände: Von mehreren Händen mit brauner bis schwarzer Tinte in gotischer Schrift (italienische Bastarda) geschrieben.
Buchschmuck: Überschriften in roter Tinte. Anfangsbuchstaben abwechselnd rote und blaue Lombarden mit Fleuron in verwechselten Farben. 1 grössere Initiale (1r) Q(Valiter), blau mit rotem Fleuron-Filigran. Rubriziert.
Einband: Einband: 19. Jh. - Halbpergamenteinband. 2 Kartondeckel. Grau-marmoriertes Papier. Rücken und Ecken: Pergament.
Inhaltsangabe:
  • 1. Bl. [1]-[10] [Index operum et capitulorum huius libri]
    • ([1r]) >Hic inferius ponuntur omnes rubrice per ordinem libelli istius christi gratia cohoperante. (T)ractatus primus. Capitula primi.< De inuencione Musice. Carta 1. >(T)Ractatus 2us<[7r]De proportionibus musice mensurabili applicabilibus. 116.
    1. Tractatus primus (20 Traktate). Expliciunt Rubrice Lucidarij Marchetti de Padua. Deo gratias. - 2. (I)Ntroductio in contrapunctum. Tractatus primus et ultimus. - 3. (I)Ncipit introductio contrapunctus. Prologus (3 Traktate). Finit. - 4. (L)Ibellus contrapunctus. Prologus (3 Traktate). Finit. - 5. (L)Ibellus cantus mensurabilis. Prologus (11 Traktate, dieser Traktat fehlt im Codex). - 6. Jncipit libellus Monachordi. Prologus. Finit. - 7. (I)Ncipit libellus practice cantus mensurabilis secundum Johannem de Muris. Prologus (10 Traktate). Finit. - 8. Rubrice theorice cantus secundum Johannem de muris (2 Traktate). Finit. - 9. (R)Vbrice tractatus proportionum secundum Antonium Monacum ac Paduanum (2 Traktate, dieser Traktat fehlt in der Handschrift, dieselbe Rubrik stand auf Bl. 7v, jetzt radiert).
    Aus diesem Index ergibt sich, dass zwei bedeutende Teile heute fehlen. 1. Libellus cantus mensurabilis. Prologus und Traktat 1-11 (Bl. 57-74) und 2. Tractatus proportion um secundum Antonium monacum et paduanum, 2 Traktate (Bl. 105ft.).
  • 2. Bl. Ir-XXXXIIIIr Marchettus <de Padua>: Lucidarium
    • (Ir) [Prologus] MAgnifico Militi domino suo domino Raynerio domini Zacharie de vrbe ueteri …–… cantant cotidie angelice yerarchie.
    • >Incipit lucidarium Marchetti de padua in arte musice plane. Tractatus primus de inuentione Musice. Capitulum primum.< QValiter autem pytagoras adinuenit musicam memorat Macrobius post principium libro 2°(XXXXIIIIr)Et hec de musica plana sufficiant tibi dicta. >Tractatus XXus. De manu greca< (mit Tabelle). >Explicit lucidarium Marchetti de padua ad d. Raynerium. Deo gratias. Amen.<
    Der Text enthält viele Notenbeispiele auf Systemen mit 5-7 roten Notenlinien und Quadranotation sowie graphische Darstellungen.
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Gerbert M., Scriptores ecclesiastici de musica sacra potissimum III, St. Blasien 1784, 65-121; MGG¹ 8, 1960, 1626-1629 (Lit.); NewGrove 11, 1985, 661-663 (Lit.); LMA 6, 1993, 226 (Lit.).
  • 3. Bl. XXXXVr-XXXXVv [Johannes <de Garlandia, Gallicus>: ] Introductio in contrapunctum
    • (XXXXVr) >Optima introductio in contrapunctum pro rudibus.< VOlentibus introduci in arte contrapunctus id est notam contra notam considerare debemus quod aliqua sunt prenotanda(XXXXVv)Explicit optima regula contrapunctus pro rudibus. Post octauam quinta si note tendunt in altum>Expliciunt versus in tractatum dictum contrapunctus.<
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Coussemaker E. H. de, Scriptorum de Musica Medii Aevi Novam seriem a Gerbertiana alteram collegit III, Paris 1869, 12s.; MGG¹7, 1958, 92-95 (Lit.); NewGrove 9, 1985, 662-664 (Lit.); LMA 5, 1991, 577f. (Lit.); MGG² Personenteil 9, 2003, 1089-1093 (Lit.).
  • 4. Bl. XLVIr-Lr Philippe <de Vitry>: Ars contrapunctus
    • (XLVIr) >Incipit introductio contrapunctus. Prologus.< Volentibus introduci in artem contrapunctus id est notam contra notam quem plurima prenotanda sunt(Lr)Et hec dicta de contrapunctu siue nota contra notam ad presens sufficiant. >Explicit Ars Contrapunctus secundum Philipum de Vitriaco. deo gratias.<
    Der Traktat umfasst 3 Kapitel.
    Auch dieser Text enthält viele Notenbeispiele auf Systemen mit vier roten Notenlinien und Quadratnotation.
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Coussemaker E. H. de, Scriptorum III, 23-27; MGG¹ 13, 1966, 1843-1846 (Lit.); NewGrove 20, 1985, 22-28 (Lit.); LMA 6, 1993, 2082 (Lit.).
  • 5. Bl. LIr-LVr Prosdocimus <de Beldemandis>: Tractatus contrapunctus
    • (LIr) >Tractatus quintus de contrapuncto. Capitulum primum. prologus.< Scribit Arristoteles secundo ellencorum capitulo ultimo. facile fore inuentis addere(LVr)Sufficiant ergo ista de contrapuncto per musicorum minimum prosdocimum de beldemandis patauum anno domini 1412 in castro montagnane paduani districtus breuiter compilata. >Explicit tractatus.<
    Der Traktat enthält 3 Kapitel mit Notenbeispielen wie oben.
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Coussemaker E. H. de, Scriptorum III, 193-199; MGG¹ 1, 1951, 1575-1579 (Lit.); NewGrove 15, 1985, 308s. (Lit.); LMA 1, 1980, 1836f. (Lit.).
  • Bl. 56 leer. - Es fehlen die Blätter 57-74.
  • 6. Bl. LXXVr - LXXXv Prosdocimus <de Beldemandis>: [Tractatus de monachordo]
    • (LXXVr) >Tractatus primus. Prologus. Capitulum primum.< Et si facile sit inuentis addere addenda tamen negligenda existere non uidentur(LXXXv)Et sic est finis huius parui tractatuli de modo monachordum diuidendi quem prosdocimus de beldemandis patauus padue. Anno domini 1413 compilauit.
    Das kleine Werk wurde geschrieben auf Veranlassung des artium et medicine doctoris egregii Magistri Nicholay de collo de Coneglano (Bl. 75r).
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Coussemaker E. H. de, Scriptorum III, 248-258; vgl. Fabricius, Bibliotheca VI, 1754, 318; weitere Literatur siehe unter Nr. 5.
  • 7. Bl. LXXXIr-LXXXIIv [Anonymus: De monachordo] (von anderer Hand)
    • (LXXXIr) Monacordum tuum sic diuidas. Primo totum spacium interceptum in ter [sic] primum. C.(LXXXIIv)et ipsum diuidas in duas partes equales et in fine prime partis pone vnum de signis dictis et (Textabbruch).
  • 8. Bl. LXXXIIIr-LXXXXv Johannes <de Muris>: [De cantu mensurabili]
    • (LXXXIIIr) Qvilibet in arte practica mensurabilis cantus erudiri mediocriter affectans ea scribat diligenter que secuntur sumarie compilata secundum magistrum iohannem de muris(LXXXXv)Et predicta quam uis rudia sufficiant in arte practica mensurabilis cantus colentibus introduci. Amen.
    Der Traktat enthält 10 Kapitel mit zalhlreichen Notenbeispielen, Notensysteme mit vier roten Notenlinien und Quadratnotation.
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Coussemaker E. H. de, Scriptorum III, 46-58; vgl. Gerbert M., Scriptores III, 301-315; Fabricius, Bibliotheca IV, 391s.; MGG¹ 7, 1958,105-115 (Lit.); NewGrove 9, 1985, 587-590 (Lit.); LMA 5, 1991, 591 (Lit.); MGG² Personenteil 9, 2003, 1102-1107 (Lit.).
  • 9. Bl. LXXXXIr-CIIIIv [Johannes <de Muris>: Rubrice theorice cantus]
    • (LXXXXIr) Quoniam musica est de nihilo relato ad sonos(CIIIIv)describere tibi quorum figure sunt in hoc ordine communiter. Amen.
    Der Text, nicht in Kapitel gegliedert, enthält Notenbeispiele und viele graphische Darstellungen.
    Zu Verfasser und Werk: Ed.: Gerbert M., Scriptores III, 256-283; vgl. Fabricius, Bibliotheca IV, 391s.: weitere Literatur siehe oben bei Nr. 8.
Entstehung der Handschrift: Die von Bruckner angenommene Datierung 1412-1415 bezieht sich auf die Entstehung der Werke und nicht auf die Handschrift.
Provenienz der Handschrift: Der kleine Codex wurde von P. Gall Morel am 18. September in Brixen gekauft in taberna Bibliopolae Uberti.
Bibliographie:
  • Forkel, J. N., Allgemeine Geschichte der Musik III, Leipzig 1801, 434f.;
  • Morel, Bücherzuwachs I, 41v;
  • Morel, Catalogus, Cod. 689;
  • Coussemaker E. H: de, Scriptorum de Musica Medii Aevi novam seriem a Gerbertina alteram collegit III, Paris 1869, Xiii-XV;
  • Bruckner, Scriptoria V, 95;
  • Katalog der datierten Handschriften II (Text), 209 (Nr. 640);
  • Lang, Verzeichnis, 51;
  • Lang, Bildung, 18;
  • Lang, Zimelien, 29;
  • Lang, Musica sacra, 28f.;
  • Hentschel F., Sinnlichkeit und Vernunft in der mittelalterlichen Musiktheorie. Strategien der Konsonanzwertung und der Gegenstand der musica sonora um 1300 (AfMw.B 47, Stuttgart 2000, 103);
  • Herlinger J., Prosdocimo de' Beldomandi Contrapunctus/Counterpoint. A New Critical Text and Translation on Facing Pages, with an Introduction, Annotations and indices verborum and nominum et rerum, Lincoln/London 1984;
  • Muris J. De, Musica speculativa magistri Joannis de Muris. Komm. zur Überlieferung und kritische Edition durch Ch. Falkenroth (AfMw.B 34, Wiesbaden 1992);
  • Prosdocimus (de Beldomandis). Prosdocimo de Beldomandi. Brevis summula proportionum quantum ad musicam pertinent and Parvulus tractatulus de modo monacordum dividendi. A Short Summary of Rations Insofar as They Pertain to Music and a Little Treatise on the Method of Dividing the Monochord. A New critical text and translation on facing pages, with an introduction, annotations and indices verborum and nominum et rerum by J. Herlinger (Greek and Latin Music Theory 4, Lincoln/London 1987).