Sion/Sitten, Archives de l'Etat du Valais/Staatsarchiv Wallis, AVL 477
Creative Commons License

Leisibach Joseph, Huot, François: Die liturgischen Handschriften des Kantons Wallis (ohne Kapitelarchiv Sitten), In: Iter Helveticum. Hrsg. v. Pascal Ladner. Spicilegii Friburgensis Subsidia 1984, S. 38-44.

Titolo del codice: Missale Sedunese
Luogo di origine: Ernen
Datazione: 1420/29
Supporto materiale: aus festem, gut bearbeitetem Pergament.
Dimensioni: 194 Bl. (+ 2 Spiegelbl. + 2 Nachsatzbl.)
Formato: Format 345 x 265 mm.
Numerazione delle pagine: Alte Foliierung versa links Mitte I-CLXI, wobei f. 1-7 und 98-105 nicht gezählt werden. Moderne Bleistiftfoliierung 1-194.
Composizione dei fascicoli: 24 Lagen: 1 + III (7), IV (15), V (25), 20 IV (185), IV + 1 (194).
Condizione: Die Blätter sind stark beschnitten. Gleichmäßiger rot gefärbter Schnitt. Die Reklamanten sind beschnitten.
Disposizione della pagina: Texte ohne Notation in 2 Spalten zu 34 Zeilen. Gradualteile in etwas kleinerer Schrift. Liniierung mit Tinte a//bcd//e (3. Hand a//bc//d). Zirkelstiche an beiden Rändern z. T. sichtbar, meist beschnitten. Alle Vertikalen und die zwei obersten (die oberste unbeschrieben), die zwei mittleren und die zwei untersten Zeilen reichen von Rand zu Rand. Spiegel ca. 270 x 205-210 mm. Spaltenbreite 90-95 mm.
Tipo di scrittura e mani: Spätgot. Textur von 3 gleichzeitigen Händen:
Decorazione:
  • Satzmajuskeln rot gestrichelt.
  • Zweizeilige rote und blaue (auch grüne) Lombarden ohne Fleuron, bei der 2. Hand (Sanctorale etc.) vereinzelt mit Fleuron.
  • Bei den wichtigeren Festen spationierte Fleuroninitialen.
  • (8ra) Größere rot/blau spationierte Fleuroninitiale.
  • (101r) Kanonbild von bescheidener Qualität.
Legatura: Einband wohl des späten 16. Jhs. aus 2 Holzdeckeln (365 X 275 mm), Kanten innen durchgehend und außen unter Aussparung der Ecken abgeschrägt. Auf dem RD Reste von dunkelbraunem Lederüberzug mit Streicheisenverzierung. Spuren von 2 Krampenschließen vom RD zum VD (Ösen erhalten). 4 Bünde, am Schwanz Reste von hanfumstochenern Kapital.
Contenuto:
  • Voraus (1r) von Th. Züren [De celebratione missae] >Bonaventura hoc opusficit existens cardinalis Romane ecclesie in quo infarmat< quosdam sacerdotes incaute et incircumspecte celebrantes. Intencionis discussio. Ne propter vanam gloriam celebret … Es handelt sich um einen schematischen Auszug aus Ps.-Bonaventura, De praeparatione ad missam (Opera omnia, t. VIII, Quaracchi 1898, p. 99-106). Am Schluß die Rubrik >Hec supra scripta Thomas Züren de Underwassren clericus scripsit in caritate nominis quot est Jesus 1429.<
  • 1va-b in Kursive des 15. Jhs. [Missa de sanctissima Nomine Iesu]. Alle Texte sind am linken Rande beschnitten.
  • 1. f. 2r-7v Kalendar (Sitten), Januar-Dezember Zu bemerken: Die vollständige Liste der Heiligen bei Huot p. 638-657.
    Hervorzuheben:
    • (2r)
      • Jan. 8 Erhardi ep. et conf
      • Jan. 10 Pauli primi heremite
      • Jan. 28 Karoli magni imperatoris
    • (2v) Febr. 6 von anderer Hand Dorothe virg. et mart.
    • (3v) April 29 Petri mart. Mediolanensis
    • (4r) Mai 19 Potenciane virg.
    • (4v)
      • Juni 15 Bernardi conf.
      • Juni 21 Albani mart.
      • Juni 22 Decem milium militum mart.
    • (5r) Juli 17 Alexii conf.
    • (5v)
      • Aug. 5 Oswaldi regis et mart.
      • Dominici conf.
      • Aug. 16 Theodoli ep. Sedunensis
    • (6r)
      • Sept. 1 Verene virg.
      • Sept. 4 Revelacio sancti Theodoli
      • Sept. 13 Amati ep.;
      • Sept. 28 von Th. Züren Dedicacio ecclesie sancti Georgii in Arangno
      • am Schluß der Seite, von Th. Züren Dominica proxima post Michaelis erit Dedicacio altaris b. virginis [in Aragno]
    • (6v) Okt. 6 Felicis mart.
    • (7r)
      • Nov. 15 Dedicacio capelle s. Petri [Seduni]
      • Nov. 18 Elyzabeth.
  • 2. f. 8ra-128va Proprium de Tempore (8ra) >Dominica in Adventu dni. [intr.]< Ad te levavi animam meam … (128va) >[Dom. XX V post oct. Pent.] complenda< Anime nostre ques. omnip. deus divino munere Per. Zu bemerken: Über das Sittener Missale im allgemeinen cf. Iter helv. III p. 26-66. In den Wochen des Advent, nach Epiphanie, Ostern und Pfingsten wird regelmäßig für die Feria IV ein Perikopen-Paar verzeichnet. Die Perikopen der ersten 6 Wochen nach Pfingsten sind am Schluß (129rb-130va) nachgetragen. Obwohl keine Texte notiert sind, werden verschiedene Prozessionsgesänge und dgl. wie in den notierten Missalien Ms. 17 und AV 112.6 aufgeführt. Nach f. 97 (Feria IV in der Pfingstwoche) ist (f. 98-105 = eine Lage) der Ordo et Canon missae eingefügt (cf. Ziffer 3).
    Hervorzuheben:
    • (59va) >Dominica in Ramis palmarum< mit Palmweihe:
      • >Sec. Math.< I.i.t. Cum appropinquasset
    • (59vb) >Benedictio palmarum< Deus qui dispersa congregas
    • (60ra) VĐ Mundi creator et redemptor
    • (60rb)
      • >Oratio< Omnip. semp. deus qui d. n. I. C. die azimorum
      • >Ant.< Cum appropinquaret dominus
    • (60va)
      • >Ant.< Cum audisset populus
      • >Ant.< Collegerunt pontifices
      • >Vs< Unus autem ex ipsis
      • >Laus< Gloria laus et honor tibi sit … (RH 7282; AH SO Nr. 117)
      • zur Palmweihe cf. Huot p. 258-269
      • die Passionen der Karwoche sind mit den rubrizierten Passionsbuchstaben c, +, s versehen
    • (76rb) [In Parasceve] nach den Großen Orationen:
      • >Ad salutandam crucem< Popule meus
      • >Ad adorandam crucem ant.< Ecce lignum crucis
    • (76va)
      • >Ad crucem oratio< Adoro te dne. I. Christe … (Lafrasse p. 143;Ephem. lit. 46, 1932, p. 37)
      • >Ant.< Cum fabricator mundi
      • >Ant.< O admirabile precium
    • (76vb)
      • >Sequitur ymnus< Crux fidelis inter omnes arbor una … (RH 4019; AH 5O Nr. 66)
      • keine Eucharistiefeier
      • zu den Zeremonien des Karfreitags cf. Huot p. 278-280
    • (77ra)
      • >Sabbato sancto Pasche [vor den Lesungen] Benedictio ignis novi< Deus qui filium tuum angularem … (OR L, 25,12)
      • >Benedictio cerei paschalis< Exultet iam angelica turba … , darin eingeschoben
    • (77va) >Benedictio incensi< Dne. deus omnip. deus Abraham deus Ysaac … (cf. von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 140; Franz, Benediktionen I p. 507-553)
    • (82ra) [In die Pasche] vor der Messe Gesänge zur Prozession:
      • >Ant.< In die resurrectionis
      • >Ant.< Vidi aquam
      • >Ant.< Cum rex glorie
    • (82rb)
      • >Ad processionem [ant.]< Sedit angelus ad sepulchrum
      • >Vs< Recordamini
      • >Vs< Crucifixum in carne
      • (cf. Huot Nr. 374 sq.; p. 298-302) nach der Messe
      • (82vb) >Benedictio agni< Deus universe carnis qui Noe et filiis … (OR L, 32,11; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 210; Franz, Benediktionen I p. 585)
      in der Osterwoche ist auch das Allel. zur Vesper verzeichnet
    • (91rb) >In Rogationibus< mit 5 Prozessionsant. und 4 Orationen (cf. Huot p. 317 n. 3)
    • (108va) >De s. Trinitate<
    • (109rb) >De Corpore Christi< mit
      • (109va) >Prosa< Lauda Syon salvatorem
    • (109vb) >Alia sequentia< O panis dulcissime o fidelis anime … (RH 13347; AH 54 Nr. 169)
    • Daran:
      • a). (128va-129rb)
        • >In Dedicatione ecclesie< mit
        • (128vb) >Prosa< Sancte Syon assunt enzenia
      • b). (129rb-130va)
        • Nachtrag der Perikopen für Feria IV der Sonntage 1-6 nach Pfingsten: >Ista pertinent supra dominica prima post oct. Pent.<
        • (130vb) leer
  • 3. f. 98ra-105vb Ordo et Canon missae 1 Lage, geschrieben von Th. Züren
    • (98ra)
      • >Ordo preparacionis ad missam. Presbiter facta prius confassione hos psalmos dicat etc.< Quam dilecta tabernacula tua dne. virtutum. Benedixisti dne. terram tuam.
      • >Ps< Inclina dne. aurem
      • >Oratio< Aures tue pietatis mitissime deus inclina
      • >Ante missam< Ecce omnip. et misericors deus accedo ad sacramentum unigeniti filii tui dni. nri. I. C. Accedo autem infirmus ad medicum …–… revelata tandem facie contemplari. Qui (cf. Iter helv.. I, L 41, 204r)
    • (98rb)
      • >Quando exuit se sacerdos< Exue me dne. veterem hominem cum actibus suis
      • >Ad [lavandum]< Lavabo inter innocentes manus meas
      • >Ad idem< Largire sensibus nostris omnip. pater ut sicut hic exterius … (Amiet, Ordinaire de la messe, Nr. 14)
    • (98va)
      • >Ad manus< Da dne. virtutem manibus meis ad absteriendam
      • >Amictus< Humeros meos et pectus meum spiritus sancti gratia protege
      • >Ad albam< Indue me dne. vestimento salutis … (Amiet, Ordinaire de la messe, Nr. 16)
        • >Ad zonam< Circumcinge lumbos meos dne. clementissime pater zona iusticie et circumcide vicia cordis et corporis mei per Christum.
        • >Ad manipulam< Da michi dne. sensum rectum et vocem puram ut adimplere possum laudem tuam.
        • >Ad stolam< Stola iusticie circumda dne. cervicem meam
        (Amiet, Ordinaire de la messe, Nr. 19)
      • >Ad casulam< Indue me dne. ornamento humilitatis et caritatis
      • >Dic ante< Actiones nostras ques. dne. aspirando preveni … (cf. Jungmann, MS 1 p. 354-377)
    • (98vb) Introibo ad altare deiIudica me deusde gente non sancta. Confiteor deo patri et. Misereatur tui omnip. deus. Aufer a nobis dne. cunctas iniquitatesKyrieleyson
    • (98vb) Gloria in excelsis
    • (99ra)
      • >De Maria virgine< Gloria … mit Tropus Spiritus et alme orphanorum paraclite … (RH 19312)
      • >Symbolum< Credo
    • (99rb) >Canon pro defunctis< Suscipe sancta trinitas hanc oblacionem quam tibi offero pro animabus famulorum famularumque tuarum ut per hoc salutare sacrificium
    • (99va-100rb) Praefationen
    • (100rb) >Quando sacramenta incipiunt< Suscipe clementissime pater has oblaciones quas ego peccatorOfferimus tibi dne. calicemIn spiritu humilitatisOrate fratres
    • (100va-vb) verschiedene Communicantes … und Hanc igitur
    • (100v) am unteren Rande in Kursive des 15./16. Jhs. Nachtrag: Praefation mit Hufnagelnotation
    • (101ra-b)
      • Per omniaVere dignum … (Praefatio communis)
      • auf der unteren Blatthälfte Kanonbild
      • Te igituret rege nostro N.
    • (101va) CommunicantesCosme et Damiani, Mauricii sociorumque eius et omnium sanctorum
    • (103rb)
      • Placeat tibi …–… Amen. >Finita missa Dominus vobiscum< In principio erat verbum. Gracias tibi ago dne. I. Chr. cuius gracia sum id quod sum
      • >Oremus< Protector in te sperancium deus sine quo nichil est validum
    • (103va)
      • >Post missam< Gratias tibi ago dne. s. pater omnip. eterne deus qui me peccatorem saciare dignatus es corpore et sanguine
      • >Oratio de b. virgine< Serenissima et inclinata mater dni. nri. I. Chr. s. Maria regina celi et terre
    • (103vb)
      • >Quando sacerdos se a sacris vestibus exuit dicat hec ant.< Trium puerorum … (Amiet, Ordinaire de la messe, Nr. 173-183)
        • >Oremus< Deus qui tribus pueris
        • (104r) >Oratio< Actiones nostras …–… Per.
        (Amiet, Ordinaire de la messe, Nr. 190-191; cf. Ordo missae, ed. van Dijk, p. 525 sq.; Jungmann, MS 2 p. 570-576)
    • Daran (104ra-105vb) Votivmessen:
      • (104ra) Missa pro pluvia
      • (104va) Pro serenitate
      • (105rb) De subitanea morte
      • (105vb) Pro lacrimis impetrandis
  • 4. f. 131ra-141rb Commune Sanctorum
    • (131ra) >In vigilia apostolorum [intr.]< Ego autem sicut oliva
    • (141rb) >[De virginibus] complenda< Auxilientur nobis dne. sumpta misteria …–… Per.
  • 5. f. 141rb-167rb Proprium de Sanctis
    • (141rb) >Silvestri conf. [intr.]< Sacerdotes tui
    • (167rb) >Thome mart. postcom.< Adiuvet nos ques. omnip. deus per hec sanctaPer.
    • Zu bemerken: Zum Sanctorale cf. ITER HELV. III p. 31-33; 48-64. Die vollständige Liste der Heiligenfeste findet sich bei Huot p. 664-677. Die beiden Offizien Ioh. bapt. (149ra) und Visit. B. M. V. (151ra) sind mit Prosen versehen. Die kursiven Marginalnachträge stammen vielleicht von Th. Züren.
    • Hervorzuheben:
      • (141va) Anthonii conf.
      • (142vb)
        • In festo b. Karoli conf.
        • an Purif. B.M.V. keine Kerzenweihe
      • (143va) De s. Dorothea mit Allel. Tu virtutum tumba sine felle columba generosa Dorothea nos tuere[Allel.] Ave sancta Dorothea audi queso vota mea
      • (143vb) am Rande von kursiver Hand De s. Appolonia
      • (145va) De s. Georgio mit dem zusätzlichen Allel. Sanctus Georgius miles egregius victor fidelis hodie cum angelis triumphat in celis (Patron von Ernen)
      • (146ra)
        • Petri mart.
        • S. Sigismundi
      • (148rb) Decem mil. martirum
      • (151ra) De Visitacione Marie mit >Prosa< Veni precelsa domina … (RH 21231; AH 54 Nr. 193)
      • (152r) am Rande kursiv, beschnitten [Divisio apostolorum]
      • (152ra) am Rande kursiv De s. Alexio
      • (153rb) In Transfiguratione dni. I. Chr.
      • (153va) In die Anne matris Marie
      • (153vb) Marthe virg.
      • (156vb) In festo Theodoli mit dem Allel. Theodolus reparator plebis Christi
      • (156vb) Bernhardi abbatis
      • (157v) am Rande kursiv [In Revelatione b. Theodoli]
      • (162rb) Sergii et Bachi
      • (162vb) Undecim milia virg.
      • (164vb) In die sancte Elizabeth
  • 6. f. 167rb-186va Missae votivae
    • a). (167rb-169ra) Missae per hebdomadam
      • (167rb) >Officium de s. trinitate totum invenies post officium de s. Trinitate in oct. Pent. post communionem. Feria II de angelis<
      • (167va)
        • Feria IV de s. spiritu ut infra
        • Feria V pro salute vivorum
      • (167vb) Feria VI de s. cruce
      • (168rb)
        • Sabbato de s. Maria mit
          • (168va) Allel. Virga Iesse floruit
        • Allel. Sancta dei genitrix virgo semper
        • > [Off.] < Beata es virgo Maria
        • >Aliud off.< Recordare virgo mater
      • (168vb)
        • >In temp. pasch. [off.]< Felix namque es sacra virgo
        • >Aliud< Ante thronum trinitatis … (Offertoriumstropus RH 1183)
        • >In temp. pasch. [com.]< Ave regina celorum mater regis angelorum … (Reimcommunio RH 2072; AH 49 Nr. 756)
      • (168vb) Officium in paschali temp. de b. virgine
      • (169ra) De s. Maria et de omnibus sanctis (2 Formulare)
    • b). (169va-176va) Missae pro diversis et ad diversa
      • (169va)
        • De s. spiritu
        • Pro sanctis quorum reliquie habentur
      • (176rb-va)
        • Pro salute vivorum
        • Pro amicis vivis
      Es sind 44 Formulare aufgeführt (nur Orationen).
    • c). (176va-181ra) Missae pro Defunctis
      • (176va) >Feria secunda pro omnibus fidelibus defunctis [intr.]< Requiem eternam … mit verschiedenen Auswahltexten
      • (177rb) >Prosa< Dies ire dies illa … Orationen für verschiedene Personen.
    • d). (181ra-184rb) Missae pro diversis
      • (181ra) De s. spiritu feria quinta post Pent.
      • In Adventu et in LXX [de s. spiritu] mit
      • (181rb) >Prosa< Bibe nunc Samaritana … (RH 2482; AH 54 Nr. 159; Stenzl I p. 258)
        • Missa de caritate
        • De eterna sapientia
        • Pro tribulatione amici
        • Pro salute
        • Pro infirmo
      • (183va-184rb) Pro sacerdote
    • e). (184rb-186va) Missae speciales
      • (184rb) >De corona dni. missa. [Intr.]< Gaudeamus
      • (184vb) >De lancea dni. [intr.]< Foderunt manus meas … mit
        • (185ra) >Prosa< Hodierne fistum lucis et perhenne vite ducis … (RH 7944; AH 54 Nr. 140)
      • (185r) am Rande kursiv (16. Jh.) Pro peste animalium
      • (185va) >De vulneribus Christi [intr.]< Humiliavit semetipsum
      • (186ra) >In Adventu de b. [Maria virg.]< mit
        • (186rb) >Prosa< Salve porta perpetue lucis fulgida
        (RH 18127; AH 53 Nr. 108)
      • (186va)
        • >Prosa a Nativitate< Gaude Maria virgo cunctas hereses sola interemisti
        • de Ioseph semine esse natum (cf. RH 27007)
        • >[De B.M.V.] complenda< Salutari remedio …–… Iesum Christum filium
  • 7. f. 186va-193vb Prosarium
    • (186va) >In Adventu dni. [prosa]< Salus eterna indeficiens
    • (193vb) … Puer natus est nobis et filius datus est nobis.
    • Zu bemerken: Das Repertoire entspricht den übrigen Sittener Prosarien. Es seien hier jene Prosen hervorgehoben, die ausschließlich oder vornehmlich in Sittener Quellen überliefert sind:
      • (188va) >Dominicis diebus< In exitu Israel de Egipto … (RH 28023; AH 34 Nr. 29; Stenzel I p. 269; cf. Huot p. 304 n. 1)
      • (190va) >De s. Theodolo ep. Sed.< Collaudetur rex virtutum … (RH 3669; AH 55 Nr. 319; Stenzl I p. 262 sq.)
      • (190vb) >In Nat. b. Marie< Virgo gaude speciosa … (RH 21791; AH 10 Nr. 86)
      • (191ra) >De s. Mauricio< Pangat Syon dulce melos … (RH 14414; AH 42 Nr. 293; Stenzl I p. 278)
      • (191va) >De s. Katherina< Omnis mundus letabundus … (RH 14135; AH 42 Nr. 263)
      • (192rb) >Diebus sabbatis de b. virg.< Inviolata integra et casta es … (= Verbeta RH 9094; Arlt I p. 82; II p. 18)
      • (193rb) >De s. Karolo imperatore< Urbs Aquensis urbs regalis … (RH 20916; AH 55 Nr. 201)
      • (193va) >XI [mil.] virg.< Virginalis turma sexus … (RH 21626; AH 55 Nr. 333)
      • (193vb) >In Nativitate [dni.]< Hodie cantandus est nobis puer … (Introitus-Tropus RH 7904; AH 49 Nr. 1)
    • Daran (193vb) Kolophon, rot unterstrichen: Datum anno dni. M° CCCC° vicesimo per me Thomam Zurens de Undenwasren clericum et executorem bone memorie dni. Clementis de Ůlrichen, qui hunc librum ordinavit suo altari b. Marie in Aragno in dei omnipotentis laudem etc.
  • 8. f. 194r-v Nachträge davon f. 194r von Th. Züren
    • a). (194ra) >[Missa] ad sponsam benedicendam. [Intr.]< Benedicta sit
    • b). (194rb) [Benedictio panis]. >Oremus< Benedic dne. creaturam istam panis sicut benedixisti … (Suppl. 1465; Franz, Benediktionen I p. 248)
    • c). (194rb) [Benedictio fructus novi] Dne. s. pater omnip. eterne deus qui celum et terram … (Suppl. 1463; von Arx, Klosterrituale Biburg, Nr. 423; Franz, Benediktionen I p. 376)
    • d). (194rb) [Benedictio ad omnia] Benedic dne. creaturam istam ut sit remedium … (Suppl. 1464)
    • e). (194v) Kursive des 16. Jhs.: Ordinariumstext für die Commemorationes: Die dominica dicuntur orationes: Prima de die, 2a de b. Theodolo patrono, 3a a cunctis. Die lune
    • j). (194v) Kursive des 16. Jhs., andere Hand: [Missa] contra pestilentiam
  • 2 Spiegelbl. + 2 Nachsatzbl. (alle Papier) leer.
Literatur
  • Huot passim, bes. p. 296 sq., 638-657, 664-677 (Cod. L)
  • SMAH XIII p. 75 n. 110.